Puzyna Józef Wincenty Stanisław (1793–1862), oficer wojsk Ks. Warsz., powstaniec 1830/31 r., działacz polityczny 1848 r., właściciel ziemski. Ur 19 III (wg S. Tarnowskiego 21 IV) w Gwoźdźcu w obwodzie kołomyjskim, był synem Jana z Dukli Filipa (ur. 26 V 1755), szambelana króla Stanisława Augusta Poniatowskiego, i Franciszki z Koziebrodzkich, starościanki olchowieckiej.
P. uczęszczał do gimnazjum w Stanisławowie. Po zajęciu Lwowa przez wojska polskie (27 V 1809) wstąpił do tworzonej z młodzieży lwowskiej gwardii honorowej i wraz z nią wszedł w skład formowanego przez Adama Potockiego pułku jazdy, przemianowanego ostatecznie na 11 p. ułanów wojsk Ks. Warsz. W pułku tym 15 IV 1810 awansował na kaprala, 1 IX 1810 otrzymał stopień sierżanta z przeniesieniem do kompanii artylerii konnej dowództwa kpt. Władysława Ostrowskiego, pełniącej służbę w garnizonie Gdańska; dn. 20 I 1812 postąpił na wachmistrza. W przededniu kampanii rosyjskiej 1812 r. P. mianowany został (12 III) porucznikiem 2 kl. Wraz ze swoją kompanią walczył w składzie 10 korpusu marszałka S. Macdonalda w Kurlandii. Ze szczątkami tegoż korpusu znalazł się na powrót w Gdańsku i odbył oblężenie twierdzy w 1813 r. W powstającej armii Król. Pol. P. otrzymał 21 I 1815 przydział w stopniu podporucznika do 2 baterii lekkiej artylerii konnej. Do służby jednak się nie zgłosił, powrócił do domu rodzinnego i objął następnie majątek Podhajczyki w obw. kołomyjskim.
Na wiadomość o wybuchu powstania listopadowego, w pierwszych dniach stycznia 1831, P. wyruszył do Król. Pol. i przybył do Warszawy. Już 6 II przeznaczony został w stopniu porucznika do 4 baterii lekkiej artylerii konnej, lecz spotkawszy przypadkowo 8 II w Warszawie gen. Józefa Dwernickiego, nakłoniony został przez niego do objęcia dowództwa baterii w formowanym przez tegoż generała korpusie. Na czele swej baterii P. przybył 11 II z Warszawy do Rębkowa, gdzie połączył się z korpusem, a już 14 II wziął czynny udział w bitwie pod Stoczkiem, przyczyniając się «spokojnością w ogniu i trafnemi strzałami» do odniesionego zwycięstwa; odznaczony za to został 14 III Krzyżem Złotym Virtuti Militari. W czasie przeprowadzonej w Zamościu reorganizacji artylerii korpusu, P. objął komendę nad utworzoną baterią pozycyjną artylerii konnej, wyposażoną w ciężkie działa sześcio- i dwunastofuntowe, zdobyte na nieprzyjacielu pod Stoczkiem, Ryczywołem i Kurowem. Uczestniczył w kwietniowej wyprawie gen. J. Dwernickiego na Wołyń. W Kryłowie P. osłaniał z lewego brzegu swoim ogniem budowę mostu przez Bug (9–10 IV). Odznaczył się następnie ze swoją baterią w bitwie pod Boremlem (18–19 IV). Dwukrotnie bateria P-y wyjeżdżała przed własną kawalerię dla przeprowadzenia z powodzeniem ognia kartaczami na nacierającego nieprzyjaciela. W czasie postoju korpusu w Kołodnem (24 IV) awansowany został przez gen. J. Dwernickiego na kapitana. Dn. 27 IV z całym korpusem P. przekroczył pod Klebanówką granicę austriacką. Odstawiony do Kołomyi, mimo nadzoru władz austriackich w czerwcu 1831 przedostał się na powrót do Król. Pol. i wszedł ponownie do służby wojskowej. Dn. 1 VIII w stopniu kapitana 1 kl. mianowany został komendantem zakładu artylerii konnej w Warszawie. Po kapitulacji Warszawy P. udał się z armią do Modlina. Z rozkazu dowódcy artylerii czynnej gen. Józefa Bema objął 15 IX w Trębkach Wielkich dowództwo 3 baterii lekkiej artylerii konnej. Przed przekroczeniem granicy pruskiej P. z całym korpusem oficerskim baterii dwukrotnie (28 IX i 3 X) opowiedział się za odrzuceniem warunków J. Paskiewicza bezwarunkowej kapitulacji oraz za opuszczeniem kraju po zniszczeniu sprzętu i amunicji. W Prusach P., stacjonując w Elblągu, dowodził brygadą artylerii konnej. Przebywał następnie w Dreźnie i Lipsku, a w r. 1833 powrócił do Galicji. Wszedł w posiadanie dóbr Chwaliboga i Słobódka Polna w obwodzie kołomyjskim, gdzie zamieszkał, został członkiem stanów galicyjskich.
Rewolucja 1848 r. spowodowała włączenie się P-y do czynnego działania politycznego. Przybył do Lwowa i z ramienia Soboru Ruskiego wszedł do Centralnej Rady Narodowej. Jako przedstawiciel dawnej szlachty ruskiej, opowiadającej się za łącznością z Polską, P. podpisał 11 V 1848 protest przeciwko adresowi partii Świętojurców z 19 IV, żądającemu m. in. zerwania historycznych związków z Polską. W końcu maja t. r. P. przybył do Pragi na zjazd słowiański, przyjęty został 4 VI do sekcji polsko-ruskiej zjazdu, sam występując w niej jako Rusin. Pragę opuścił wkrótce po wybuchu powstania zbrojnego, nie biorąc w nim zresztą czynnego udziału. Powrócił do swoich posiadłości i zajął się gospodarowaniem.
W l. 1857–8 P. przebywał w Paryżu, gdzie odwiedził gen. Macieja Rybińskiego i otrzymał od niego stopień majora; za jego zgodą dokonał odpisów sporządzonego na emigracji wykazu imiennego generałów i oficerów wyższych wojska polskiego 1831 r. oraz uzupełnianej tamże listy oficerów i żołnierzy odznaczonych krzyżami Virtuti Militari za kampanie t. r. Materiały te przywiezione do kraju wydane zostały, już po śmierci P-y, przez Stanisława Tarnowskiego w 1881 r. P. pozostawił pamiętniki o wypadkach 1831 r., które zaginęły w czasie drugiej wojny światowej. Zmarł 30 XI (wg J. Białyni Chołodeckiego 29 XI, wg St. Tarnowskiego 1 XII, wg T. Żychlińskiego 2 XII) 1862 w Słobódce Polnej i pochowany został na cmentarzu greckokatolickim przy miejscowej cerkwi.
P. poślubił w r. 1849 Emilię z Koziebrodzkich, córkę Leopolda, miecznikównę bracławską, siostrę Szczęsnego Emeryka (zob.); miał z nią córkę Emilię (zm. 1856).
Maliszewski, Bibliogr. pamiętników; Uruski, XV; Żychliński, XIII, XVIII; Xięga Pamiątkowa … zawierająca spis imienny dowódzców i sztabs-oficerów tudzież oficerów, podoficerów i żołnierzy armii polskiej w tymż roku krzyżem wojskowym „Virtuti Militari” ozdobionych, Lw. 1881 (tamże życiorys P-y oprac. przez St. Tarnowskiego); Chołodecki Białynia J., Cmentarzyska i groby naszych bohaterów z lat 1794–1864 na terenie Wschodniej Małopolski, Lw. 1928 s. 43; – Gembarzewski B., Artyleria polska w dobie powstania listopadowego – Bateria 3. lekka artylerii konnej, „Przegl. Artyleryjski” R. 17: 1939 z. 1 s. 1, 13; Powstanie czy rewolucja?, Pod red. H. Kocója, Kat. 1981; Przewalski S., Boremelskie boje, „Roczn. Wołyński” T. 2: 1931, odb. Równe 1931; tenże, Generał Maciej Rybiński, Wr. 1949; Schnür-Pepłowski S., Z tajnego archiwum. (Kartka z dziejów Galicji), Lw. 1896 s. 41; Wisłocki W. T., Kongres Słowian w roku 1848 i sprawa polska, Lw. 1927; – Batowski A., Diariusz wypadków 1848 roku, Oprac. M. Tyrowicz, Wr. 1974; Dembiński H., Pamiętniki o powstaniu w Polsce r. 1830–1831, Kr. 1877 II 379; Dunin A., Działania korpusu Jła Dwernickiego, „Pam. Emigracji” 1833 cz. 2 nr 4: Władysław III, s. 5; tenże, Opis bitwy pod Boremlem, tamże cz. 2 nr 10: Władysław IV, s. 3; Dwernicki J., Pamiętniki, Lw. 1870 s. 17, 19, 26, 78, 93, 100; Jaszowski J., Pamiętnik dowódcy rakietników konnych, W. 1968; Maciejowski I., Pod rozkazami jen. Dwernickiego. Wspomnienia … z r. 1831-go, „Tyg. Ilustr.” 1921 nr 2–14; Slovanský sjezd v Praze roku 1848. Sbirka dokumentů, K vydáni přípravil V. Žáček, Praha 1958; – „Kur. Warsz.” 1862 nr 290; – B. Ossol.: rkp. 6766/I (7 listów P-y do Udalryka Cieńskiego), 6773/II (Księga rycin WP z r. 1831 oraz część spisów imiennych z wydanej w r. 1881 Księgi Pamiątkowej); B. PAN w Kr.: rkp. 1194; B. Pol. w Paryżu: rkp. 387, 395; – Arch. Red. PSB: Życiorys P-y oprac. przez Jana Serwatowskiego z W.; – Kartoteka oficerów WP z l. 1815–31 Z. Zacharewicza z Kr.
Zbigniew Zacharewicz